Ufugaji wa kuku wa kienyeji umeendelea kuwa shughuli ya thamani katika nyaya za kilimo – unasimama kama chanzo cha lishe, kipato na usalama wa chakula kwa kaya nyingi hapa Tanzania. Mojawapo ya maswali ya kawaida kwa wafugaji wapya ni: “Kuku wa kienyeji anakua kwa muda gani?” Hapa chini tutachambua suala hilo kwa kina, tukieleza vipindi vya ukuaji, mambo yanayoathiri muda huo na mikakati ya kuharakisha au kufanikisha ukuaji bora.
1. Muda wa kawaida wa ukuaji
Kwa kuku wa kienyeji, muda wa kukua hadi kufikia uzito wa mauzo au kutaga utategemea mambo kadhaa. Kwa mwangalizi:
-
Mwongozo wa ufugaji kuku wa asili kwa wakulima Tanzania unaeleza kwamba kuku wa kienyeji “hukua taratibu … huchukua miezi sita (6) au zaidi kufikia uzito wa kuchinjwa (kilo 1–1.5)”.
-
Katika mijadala ya wafugaji, wanasema: “Kuku wa kienyejiPURE itakuchukua miezi 8 hadi mwaka…” ikiwa mfumo wa ufugaji huria na lishe isiyo bora.
-
Kulingana na mwongozo mwingine, kuku wa kienyeji wana “muda wa kupandwa (umri wa kuanza kutaga) miezi 5–6” ikiwa hali za ubora wa matunzo zinaonekana.
Kwa ufupisho:
Hali ya chini: kukua hadi uzito wa kuchinjwa au kutoa mayai kwa umri wa ~ 6 miezi
Hali ya kawaida au ya hali ya kati: mpaka miezi 7–8
Hali ya chini ya matunzo au huria sana: miezi 8 hadi mwaka
2. Vipindi muhimu kwenye ukuaji
Iwapo tutachukua kuku wa kienyeji kutoka kifaranga hadi kukomaa, tunaweza kugawa ukuaji wao katika vipindi vifuatavyo:
-
Kifaranga hadi mitetea/machanga: Hii ni kipindi cha mwanzo, ambapo kuku inahitaji lishe ya kutosha, mazingira ya joto, usafi na maji safi.
-
Mitetea hadi kuku mkubwa (uzito wa mauzo): Hapa mikono ya mfugaji huingia zaidi: chakula, chanjo, udhibiti wa magonjwa, nafasi ya kupumzika, n.k.
-
Kuku mkubwa hadi kuanza kutaga (kwa majike): Kwa majike wa kienyeji, kuanza kutaga mayai huweza kuwa katika miezi 5–8. Mwongozo unasema majike hubeguka (kutanga kutaga) miezi 6–8.
-
Kutaga na uzalishaji wa mayai: Hapo hizi ni hatua za uzalishaji wa muda mrefu zaidi.
3. Mambo yanayoathiri muda wa ukuaji
Kutambua namna kuku wa kienyeji anakua, ni muhimu kuelewa mambo ambayo hutuma athari kubwa. Hapa chini ni mambo makubwa:
-
Lishe na ulaji: Kuku ambao wanapewa chakula chenye virutubisho sahihi (protini, madini, vitamini) yanaweza kukua haraka zaidi kuliko wale wanaoachwa kwa lishe duni.
-
Mfumo wa ufugaji: Mfugaji huria (free-range) ambako kuku hutembea na kujitafutia sehemu ya chakula yanaweza kukua polepole zaidi ikilinganishwa na ufugaji uliodhibitiwa (intensive) ambapo kuku hupata chakula kamili.
-
Ubora wa mbegu/kizazi: Aina ya kuku wa kienyeji pia hutofautiana; baadhi ni mchanganyiko au chotara (cross-breed) na kukua haraka kuliko wa asilia.
-
Afya na kinga dhidi ya magonjwa: Ugonjwa unaweza kukwamisha ukuaji na kuongeza muda wa kufikia uzito. Mwongozo unataja kwamba kuku wa kienyeji hukua taratibu kutokana na sababu za afya na lishe.
-
Umuhimu wa mazingira: Joto, unyevunyevu, usafi wa banda, ulinzi dhidi ya wezi na wanyama waharibifu – mambo haya yote huathiri ukuaji.
-
Mada ya soko au matumizi: Mfugaji anaweza kuamua kuuza kuku wakati wa uzito mdogo zaidi ikiwa soko linaomba, au kuacha kuku iwe kubwa zaidi ikiwa anaona faida ya nyama nzito.
4. Mikakati ya kupata ukuaji bora
Ikiwa unakusudia kufuga kuku wa kienyeji kwa faida, hapa kuna mikakati ya kuzingatia ili kukua kwa muda mfupi na kufikia malengo:
-
Chagua mbegu nzuri: Aina ya kienyeji au chotara, inaweza kuchagua yale yatokanayo na maeneo yako, ambacho wanafanya vizuri.
-
Panga lishe kujumuisha nyongeza: Hakikisha kuku wana chakula chenye protini ya kutosha (kama maharagwe, soya, nafaka) pamoja na maji safi kila wakati.
-
Pima maendeleo mara kwa mara: Pima uzito wa baadhi ya kuku bure na angalia kama ukuaji uko sambamba na matarajio yako.
-
Chanja dhidi ya magonjwa: Hakikisha chanjo za kawaida na dawa za kuzuia minyoo zinatekelezwa. Hii huokoa muda wa ukuaji uliokwamishwa.
-
Unda mazingira mazuri ya banda: Banda lisilo na unyevunyevu, na litokuwa na wadudu/viroboto. Eneo la kutosha kwa kuku na uingizaji hewa mzuri.
-
Fuatilia soko: Kama unalenga kuuza nyama, panga muda wa kuuza unapofikia uzito wa kukubalika kwa soko. Kwa mayai, hakikisha kuku wamemaliza kukomaa na kuanza kutaga.
-
Fanya kumbukumbu: Ingiza kumbukumbu ya umri, chakula, vifo, mauzo ili uone sehemu zinazoweza kuboreshwa. Mwongozo wa nchini Tanzania unaeleza umuhimu wa kumbukumbu kwa wafugaji wa kuku wa kienyeji.
5. Hitimisho
Kwa kumalizia, hakuna jibu la “miezi X halisi” kwa kuku wa kienyeji — muda wa ukuaji hutegemea sana mazingira, lishe, afya na njia ya ufugaji. Hata hivyo, kama mwongozo:
-
Kama unataka kuuza nyama: Kuku wa kienyeji wanaweza kufikia uzito wa kutosha ndani ya miezi 6–8 chini ya matunzo mazuri.
-
Kama matunzo si makali au mfumo ni huria: Inaweza kuchukua miezi 8 hadi mwaka.
-
Ikiwa lengo ni uzalishaji wa mayai: Majike za kienyeji huanza kutaga majira ya miezi 5–8 au zaidi, kulingana na mazingira.
Kwa hiyo, kama unataka kufuga kuku wa kienyeji, panga kwa makini, tambua lengo lako (nyama au mayai), fanya maendeleo ya matunzo na lishe, na uwe na uelewa wa kwamba ukuaji wa aina hii ni taratibu zaidi ikilinganishwa na aina za haraka kukua (broilers).
